Soms kan het nodig zijn oude vormen en gedachten nogmaals te overdenken voordat ze opdracht krijgen te sterven. De denkvorm die ik voor wil leggen is de aard van de relatie tussen doel(en) en middel(en). Mijn inzet is na te gaan of er wel verschil is tussen doel en middel.

Enkele jaren geleden stond ik op station Amersfoort te wachten op een trein. Iets bracht mij ertoe toen te denken ‘hier heiligt het middel het doel’. De volgende gedachte was ‘of is het hier heiligt het doel het middel’. Beide ‘gedachtes’ leken me identiek maar tegelijkertijd dacht ik dat logisch gezien dat toch niet kon. Ik kwam er niet uit. Mijn trein reed voor en mijn denkvorm ‘doel en middel’ waren weer weg.

Weer wat later zei ik tijdens een filosofiecollege: "Bij Greenpeace heiligt het middel het doel". "Dat bedoel je waarschijnlijk andersom", merkte de professor op. "Nee, precies zo als ik het zeg", zei ik. Gelukkig voor mij vroeg de professor niet hoe ik het dan precies bedoelde en vervolgde zijn college. Gelukkig, omdat ik op dat moment veel tanden in mijn mond zou hebben gevoeld.

Nog weer (vele treinreizen later) wist ik wat ik bedoelde. Greenpeace-activisten zijn in hun hart zeerovers. Hun doel is de kick van het enteren van schepen. De doelstelling van Greenpeace, milieubescherming, is het middel. Of vallen doel en middel hier samen?

Actualiteit

De denkvorm ‘er is een verschil en een relatie tussen doel en middel’ is actueel in verband met de oorlog op het grondgebied van IRAK.

Bert Koenders (PvdA-tweede-kamer-lid) in Partij(krant) van de Arbeid, dinsdag 7 januari 2003: ‘Het kan best zijn dat je eens het recht moet afdwingen met macht. Maar ook dan alleen met mandaat van de VN en ook dan altijd op grond van eigen afwegingen tussen doel en middelen.’

En Henry Mintzberg" in De Volkskrant van 17 maart 2003: ‘Oorlog is een lichtzinnige moordpartij. Soms rechtvaardigt het doel de middelen – namelijk het voorkomen van nog meer lichtzinnige moordpartijen. Maar deze keer niet.’

Zowel bij Koenders als bij Mintzberg is er verschil tussen middel (oorlog) en doel (afdwingen van recht en voorkomen van nog meer moordpartijen) en kan het (goede) doel de (eventuele kwade) middelen legimiteren (heiligen).

Enkele voorbeelden van hoe de relatie tussen doelen en middelen eerder is verwoord.

Horatius (citaat hierboven) maakte melding van bevelen tot het bereiken van doelen die het bevel tot het toepassen van de benodige middelen impliceerde. Of wel: het doel dient bereikt te worden. Alle middelen zijn geoorloofd.

De Jezuïet Hermann Busenbaum (1600-1668) gaf aan "Wenn der Zweck erlaubt ist, sind auch die Mittel erlaubt". Ofwel: Eerst het doel heiligen alvorens de benodigde middelen toe te passen.

Immanuel Kant verwoordt in zijn Grundlegung zur Metaphysik der Sitten een relatie tussen doel en middelen als ‘Handle so, dass du die Menschheit sowohl in deiner Person als in der Person eines jeden anderen, jederzeit zugleich als Zweck, niemals bloss als Mittel brauchts’

Ofwel: De mensheid mag geen middel zijn zonder tegelijkertijd doel te zijn.

Karl Marx schreef in de Rheinische Zeitung Nr. 135; 15. Mai 1842 ‘Aber ein Zweck, der unheiliger Mittel bedarf, ist kein heiliger Zweck’. Ofwel: Pas als de middelen geheiligd zijn is het doel geheiligd.

In deze voorbeelden zijn doelen en middelen gescheiden maar opvallend bij Kant is dat ze in de mensheid samenvallen als er gebruik van die mensheid wordt gemaakt.

Bruno Latour kondigt in Krisis 2002 jaargang 3, nr 3, p. 3-17 in de relatie tussen moraal en technologie het einde der middelen aan. Hij trekt het onderscheid waarbij de moraal tot het rijk der doelen en de technologië tot het rijk der middelen gerekent worden (door sociologen) in twijfel. Latour wil laten zien dat deze veronderstelde verhouding van doelen en middelen diepgaand vertroebeld is. Zowel de moraal als de technologie zijn bezig met plooien van plaats, tijd en actoren waarbij de middelen verdwenen zijn en de doelen overblijven die zich permanent verplaatsen en veranderen. Met zijn betoog wil Latour een einde maken aan de neerbuigende houding van moralisten ten opzichte van technologen door moralisten te laten zien dat zij niet in een ander domein (doelen) handelen dan technologen (middelen) maar in hetzelfde domein en dat zij bezig zijn met het handhaven van de omkeerbaarheid van plooien gemaakt door technologen. Latour eindigt zijn artikel met aan te geven dat niet alleen technologen de hoon van moralisten over zich heen kregen maar dat nog veel langer de politiek haar ontologische waardigheid ziet ontkent in een voortschrijdende compositie van een gemeenschappelijke wereld.

Het voorafgaande brengt me op een werkhypothese:

Het onderscheid doel, middel en hun onderlinge relatie in het menselijk handelen wordt gemaakt door actoren die vervolgens doel en middel opdelen in verschillende domeinen waar het lidwoord de voorgezet wordt: de moraal, de techniek, de wetenschap, de politiek of de filosofie enzovoort. Deze opdeling miskent en belemmert de onderlinge verwevenheid van menselijk handelen.