De (on)mogelijkheid van Joodse Filosofie.

Gedurende de laatste paar jaren ben ik een keer of 5 gevraagd om een inleiding over Joodse filosofie te verzorgen. Op deze verzoeken heb ik altijd positief gereageerd. Aan de hand van wat literatuur en eigen ervaring was ik in staat om mijn gehoor, meestal niet geplaagd door enige voorkennis, gedurende een uur of twee te amuseren.

Dat ben ik nu niet van plan.

Dit schrijven komt laat, te laat sorry daarvoor, maar in deze periode doe ik andere dingen.

Ik wil er wel op ingaan:

Op 18 september trouwde mijn dochter zeer onverwacht, voor mij tenminste.

Vrijdag 22 tot en met 24 september Rosj Hasjana (nieuwjaar 5767)

Vrijdag 29 september, zwarte sjabbath, gevierd te Berlijn. Holocaust herdenking.

Maandag 2 oktober, Jom Kippoer, grote verzoendag.

Vrijdag 6 tot en met 12 oktober Soekot, loofhuttenfeest.

Zondag 14 oktober Simcha Thora.

Maar goed, is Joodse Filosofie te begrijpen als een zelfstandige discipline van De Filosofie.

Ik heb dit standpunt in het verleden wel verdedigd maar ben nu toch grondig aan het twijfelen geslagen. Wat is nu het domein van de theologie en wat van de filosofie. Is hier sprake van een nat-strand effect? Ik geef de antwoorden niet. Die weet ik ook niet. Wel kan ik met jullie mijn overwegingen delen en aangeven waar ik het een en het ander vandaan heb.

Als we praten over Griekse Filosofie dan wordt daarmee niet bedoeld Filosofie in de Griekse taal of door Grieken bedreven. Net zo min bij Engelse of Duitse Filosofie.

De ontmoeting tussen Griekse Filosofie en Joodse Wijsheid is de aanstoot tot wat we de Joodse Filosofie zijn gaan noemen. (in het vervolg af te korten met JF)

Zo er sprake is van JF dan is het meest logisch denkbare begin te Alexandrië bij Philo gelegen. Hierover bestaat, vreemd genoeg, een algehele consensus, ook onder joden.

De fundamentele vraag blijft dan buiten schot.

Door Leon Roth (1896-1963), wordt het bestaan van een JF ontkend. Als doorslaggevend argument verwijst hij naar Julius Guttmann’s (1880-1950) standaardwerk "Die Philosophie des Judentums" (Munchen 1933). Vermoedelijk is het correct om van een filosofie van het jodendom te spreken in plaats van JF.

Zonder Roth en Guttmann intellectueel tekort te doen wil ik toch verder kijken en zelf onderzoeken. Want ondanks de steekhoudende argumenten is er op de een of andere manier sprake van een JF.

Philo van Alexandrië (± 25 voj - ± 50 noj)

De positie van Philo is duidelijk. Moses was een filosoof. Wat Plato over de filosoof schrijft sluit volgens Philo naadloos aan bij zijn opvattingen over Moses. Het spanningsveld tussen geloof en rede bestaat volgens Philo niet. Geloof kan slechts gebaseerd zijn op kennis, en betrouwbare kennis is redelijke kennis.

Maimonides (1135 – 1204)

Maimonides rekent zichzelf niet tot de filosofen. Hij is een joodse schriftgeleerde die ervan overtuigd is dat de profetische boeken van het jodendom uitdrukking geven aan een goddelijke wijsheid, die principieel dezelfde wijsheid en wetenschap is waar de filosofie naar streeft. Studeren, zowel filosofie als wetenschappen, zijn onontbeerlijk om door te dringen tot de diepere speculatieve betekenis van de Schrift en tot de redelijkheid die verborgen ligt achter de oppervlakte van de tekst.

Aan de hand van deze opvatting is JF te omschrijven in termen van de verhouding tussen rede en geloof.

Spinoza (1632 – 1677)

In het Theologisch-politiek traktaat worden rede en geloof pertinent van elkaar gescheiden. In een schema:

geloof rede (filosofie)

- gehoorzaamheid - waarheid

- steunt op stichtende verhalen - steunt op rationeel inzicht

- morele zekerheid - intellectuele zekerheid

- God = voorbeeld van moreel leven - God is natuur

Geloof en rede vormen op deze manier twee verschillende domeinen die strikt genomen niet met elkaar in conflict kunnen komen. De problemen ontstaan als het geloof pretendeert de waarheid te bezitten, of als de rede grenzen stelt aan onderzoek. Wanneer geloof en rede op hun best zijn vinden ze elkaar door elkaars eigenheid te respecteren.

Mendelssohn (1729 – 1786)

De joodse filosoof van de haskala, de joodse verlichting dan wel emancipatie.

In zijn werk Jerusalem (1783) komt de spanning tussen rede en traditie versus openbaring sterk tot uiting. Om joden te integreren in de Duitse samenleving was het niet voldoende om te emanciperen maar komt het vraagstuk van de assimilatie naar voren. Deze assimilatie betekende in zekere zin ook een seculariserend gedragsaspect wat niet vereenbaar was, is, met de traditionele levensopvattingen van een joods ingericht bestaan.

Mijns inziens is door de haskala de joodse identiteit geïndividualiseerd, het gevolg daarvan is dat in een aantal situaties waarin de kehille, de groep of samenleving van mijn part staat, een bepalende rol speelt in het gedrang komt door het goed begrepen eigen belang van het individu. In de halacha, de joods religieuze wet, is op bepaalde momenten, bv gebed trouwen treuren vasten feesten, de groepsgrootte voorgeschreven, meestal begrepen als 10 mannen, om deze gebeurtenis doorgang te kunnen laten vinden. Alsof je niet alleen kunt bidden, trouwen is moeilijker, vasten of feesten. Hier wordt JF een filosofie van het jodendom.

Levinas (1906 – 1995)

Levinas is een vertegenwoordiger van de mitnagdiem, Dit is een "stroming" binnen het jodendom die gericht is op de zuiverheid van tekst en haar betekenis.

De kracht van Levinas is dat hij de betekenis van de thora actualiseert naar hedendaagse filosofische kwesties. De thora als inspiratiebron voor het doen van filosofisch onderzoek.

De samenhang tussen openbaring en filosofie is mijns inzien het streven naar een humane samenleving. Socrates, Plato, Aristoteles, en vele die hen volgden alsmede de volgers van de thora en de nagekomen geschriften streven naar een samenleving waar plaats is voor iedereen in vrede en welvaart. Het uiteindelijke doel is blijkbaar gelijk, de weg waarlangs niet eens zo verschillend, het omgaan met tekst, of het zo heet of anders, het slechts een intellectuele kwestie…..

Jan Pos.

Benassa E en Attias J-C De jood en de ander Bakker 2005

Dijn de H De uitgelezen Spinoza Boom 1999

Duyndam J en Poorthuis M Levinas Lemniscaat 2003

Levy B Etre juif Verdier 2003

Maimonides The guide for the perplexed Dover

Munk R (red) Joodse filosofie tussen rede en traditie Kok 1993

Munk R (red) Filosofie Jodendom Joodse filosofie Damon 2005

Scruton R Spinoza Lemniscaat 1986

Simon H / Simon M Geschichte der jüdischen Philosophie Reclam 1999

Spinoza Ethica Wereldbibliotheek

Trepp L Die Juden Volk Geschichte Religion Rororo 2004

Zemer M Jüdisches Religionsgesets, progressive halacha Neukirchener 1999